Osmanlı Devlati'nin Duraklama, Gerileme ve Çöküş Devri

Ç ÇALKANTILAR VE İSYANLAR

İsyanların Nedenleri ve Özellikleri

17.yüzyıla girildiğinde Osmanlı Devleti en geniş sınırlara ulaşmıştı.
Buna karşın ortaya çıkan siyasal ve ekonomik sorunlar, devleti güç
durumda bırakmaya başladı. Osmanlı Devleti doğuda İran; batıda Lehistan,
Venedik, Avusturya; ku-zeyde Rusya ile sürekli mücadele içindeydi.
Ayrıca coğrafî keşiflerin olumsuz etkileri, iç isyanlar, İran savaşları,
Avusturya ve Lehistan seferleri, Girit savaşla-rı, saray kadınlarının
devlet işlerine karışmaları, devlet giderlerinin artmasına karşılık
gelirlerin azalması Osmanlı Devleti'-ni ekonomik yönden büyük güçlükler
içine sokmuştu.

İsyanların başlıca nedenleri :

1)Savaşların uzun sürmesi, Anadolu'daki beylerbeyi, sancakbeyi ve
tımarlı sipahilerin savaşta bulunmaları sonucu merkez ve taşra
yönetiminin bozulması,
2)17. yüzyılda göreve gelen bazı padişahların ve devlet adamlarının yeteneksiz ve güçsüz olmaları,
3)Devlet memurlarının göreve getirilmelerinde rüşvet ve iltimasın rol oynaması ve yetersiz kimselere görev verilmesi,
4)Devletin temel yapısını oluşturan toprak yönetiminin ve askerî teşkilâtın bozulması,
5)Tımarlı sipahilerin ihmal edilmesi, yeniçerilerin ve süvarilerin
disiplinsizliği, haksızlıkların önlenememesi, tüm bunların da halkın
devlete olan güvenini zedelemesi,
6)Tımar sisteminin bozulması ve buna bağlı olarak tarım ve hayvancılığın
gerilemesi, savaşların getirdiği sıkıntılar, halktan ve tüccardan yeni
vergiler alınmasıyla huzursuzluğun artması ve birçok insanın tarımdan
elini çekerek tüketici ol-maya başlaması, üretimin azalması, gıda
maddelerinin fiyatlarının artması,
7)Avrupa'nın bilim ve teknik alandaki gelişmesine ayak uydurulamaması,
8)Uzun süren savaşların bir sonucu olarak üretimin azalması ve gıda maddelerinin fiyatların yükselmesi,
9)Paranın değer kaybetmesi sonucunda halkın ve askerin satın alma gücünün azalması.

Osmanlı Devleti'nde İdarî, askerî, sosyal ve ekonomik alanlardaki
bozulmalar eğitim alanında da görülmeye başladı. Osmanlı eğitim
sistemini oluşturan medreseler bozuldu, buralarda verilen eğitim çağın
gerisinde kaldı, yeni gelişmeler takip edilemedi. Medreselerin
programlarından pozitif bilimlerin çıkarılması sonucu tıp, felsefe,
matematik gibi dersleri okutacak kişiler yetişmedi.

İstanbul İsyanları

İstanbul isyanları, daha çok yeniçeriler ve sipahiler tarafından çıkarılan askerî nitelikteki isyanlardır.
Yeniçeriler ve sipahiler, maaşlarının zamanında verilmediği ya da ayarı düşük parayla ödendiğini ileri sürerek ayaklandılar.
İsyancılar, bu ayaklanmaları, çıkarları elden gideceği endişesine düşen
devlet adamları da desteklediler. Bu destek-le saraya isteklerini zaman
zaman kabul ettirdiler. Padişahları değiştirdiler, sadrazamları ve ileri
gelen devlet adamlarını idam ettirdiler.
Her isyan sonunda isteklerini elde etmeleri, yeniçerilerin cesaretini daha da artırdı.
1-İstanbul isyanlarının başlangıcı Fatih dönemine kadar uzanır, ilk kez
bu dönemde yeniçeriler cülus bahşişi için ayaklandılar, isteklerinin
kabul olunması üzerine de bundan sonra her padişah değiştikçe askere,
devlet büyüklerine ve memurlara cülus bahşişi vermek bir gelenek hâline
geldi.
2-Yeniçeriler, II. Selim'in padişahlığı sırasında yine cülus bahşişi
yüzünden isyan ettiler. Zaman zaman halk ve ulema sınıfının ve saray
kadınlarının da katıldığı bu isyanların en önemlileri; III. Murat, II.
Osman (Genç Osman), IV. Murat ve IV. Mehmet zamanında çıkanlardır.
3-III. Murat zamanında çıkan isyanın nedeni, ulufe sorunudur. Bu sırada
hazinede para darlığı olduğundan, yeniçeri-lere ayarı bozuk akçelerle
ulufe verilmek istendi. Bunu haber alan yeniçeriler saraya yürüdüler ve
defterdarların öldürülmesini istediler. İsyanın büyümemesi için
istekleri yerine getirildi. Bu durum, onların iyice şımarmalarına yol
açtı.
4-II. Osman, ileri görüşlü padişahlardan biriydi. Yapılacak ıslahatlar
konusunda esaslı düşünceleri vardı. Fakat, genç ve deneyimsizdi. II.
Osman, Hotin seferindeki başarısızlığı askerin gayret göstermeyişine
bağladı. Anadolu'dan ve Mısır'dan asker toplayarak yeniçeri ocağını
kaldırmaya karar verdi. Yeniçeriler, padişahın bu düşüncesini öğrenin-ce
isyan ettiler. İsyancılar, Ağa Kapısı'na sığınan II. Osman'ı buradan
aldılar ve Yedikule'de boğarak öldürdüler (1622). Böylece II. Osman,
isyan sonucu öldürülen ilk padişah Oldu.
5-IV. Murat zamanında da devam etti. İki kez saraya yürüyen isyancılar,
padişahı ölümle tehdit ettiler. Sadrazam Hafız Ahmet Paşayı, padişahın
gözü önünde öldürdüler (1632). Daha sonra IV. Murat, İstanbul'da düzeni
sağlamayı başardı.
6-IV. Mehmet zamanında devlet yönetiminin iyice bozulması, maaşların
eksik ödenmesi veya zamanında ödenme-mesi gibi nedenlerin yanında, harem
ağalarının da devlet işlerine karışmaları üzerine sipahiler
ayaklandılar. Padişahı Alay Köşkü'ne çağırarak durumdan şikâyetçi
oldular. Saraydan bazı kişilerin öldürülmesini istediler. İstekleri
yerine getirildi. Öldürülenler Sultan Ahmet Meydanı'nda bir çınara
asıldı (1656). Bu olaya Vakayi Vakvakiye (Çı-nar Vak'ası) denir.

17. yüzyılda birbirini izleyen bu isyanlar, devletin huzur ve güveninin bozulmasına neden oldu.

Taşra İsyanları

Celâlî İsyanları:
Celâlî isyanlarının başlangıcı Yavuz Sultan Selim zamanına kadar uzanır.
Yavuz zamanında Bozoklu Celâl adında bir şaki, çevresine topladığı
kişilerle devlete karşı ayaklandı. Ayaklanma bastırılmakla beraber,
Bozoklu Celâl, halk arasında büyük ün kazandı. Bu olaydan sonra
Anadolu'da çıkan isyanlara Celâlî İsyanları denilmesi bir gelenek oldu.
17. yüzyılda Osmanlı Devleti'nin ekonomik durumu bozulunca devletin
gelirlerini artırmak için yeni çareler düşü-nüldü. Mirî toprakların
vergilerinin toplanmasında, yöredeki etkili kimselerden yararlanıldı. Bu
kişilere mültezim, sisteme de iltizam usulü denildi. Bunun sonucunda
sipahilerin dirlikleri kesildi. Vergilerin yükseltilmesi, köylülerin
topraklarını terk etmelerine neden oldu. Çoğunluğu sekbanlardan oluşan,
işsiz kalan ve geçim darlığına düşen kimseler, valilerin ya da sancak
beylerinin hizmetine girdiler. Kadıların ve sancak beylerinin kanunsuz
şekilde halktan para toplamaları, halkın devlete olan güveninin
azalmasına neden oldu.
İsyanların çıkmasında ve yaygınlaşmasında, bu tarihlerdeki İran ve
Avusturya ile yapılan savaşların da etkisi oldu. Savaşlar nedeniyle
tımarlı sipahilerin orduya katılmaları, isyancılara bekledikleri olanağı
verdi.
Celâlî İsyanları içinde devleti en çok uğraştıranları; Karayazıcı,
Canbolatoğlu, Kalenderoğlu, Kör Mahmut, Katırcıoğlu ve Gürcü Nebi
isyanlarıdır.
I. Ahmet zamanında, Celâlî İsyanları giderek yaygınlaştı ve tehlikeli
olmaya başladı. İsyancılar, Anadolu'nun bü-yük bir kısmını ele
geçirdiler.
1606'da Avusturya Savaşlarının sona ermesi üzerine, Sadrazam Kuyucu
Murat Paşa ve Kanije kahramanı Tiryaki Hasan Paşa, Anadolu'da zor
kullanarak devlet otoritesini yeniden sağladılar.
Celâlî İsyanları, Osmanlı ekonomisinin iyice bozulmasına neden oldu.
Anadolu'nun büyük kısmı harabe hâline geldi. İsyancılardan, askerlerden
ve halktan yüz binlerce insan yaşamını yitirdi. Güvenlik nedeniyle
köylünün toprağını terk etmesi sonucu üretim azaldı, tarım ve
hayvancılık geriledi.

Diğer İsyanlar: 17. yüzyılda merkezî yönetimin zayıflamasından cesaret
alan eyalet yöneticilerinin isyanları zorlukla bastırılabilmiştir.
Bunların amaçları imparatorluktan ayrılmaktı. Yerli hanedanların
önderliğinde çıkarılan bu is-yanların bastırılması sırasında Osmanlı
Devleti, zaman zaman Avrupa devletleri ile karşı karşıya gelmiştir.
Devletin uzak illeri olan Yemen, Bağdat, Kırım, Basra ve Trablusgarp'ta
çıkan isyanlar sonucu, buralarda âdeta yarı bağımsız yönetimler
kurulmuştur.
Yöneticilerin, kendi başlarına hareket etmeleri sonucu çıkardıkları
isyanların başlıcaları, Erzurum Valisi Abaza Mehmet Paşanın ve Sivas
Valisi Vardar Ali Paşanın isyanlarıdır. Devletin otoritesini sarsan bu
isyanlar bastırılmıştır. Dev-letten ayrılmak amacıyla eyaletlerde çıkan
isyanlar ise Eflâk, Boğdan ve Erdel'de çıkmıştır.